Carta
abierta a Xulio Carballo, Lino Gorgoso e Israel Picón
Estimados
amigos, colegas e compañeiros:
Pola
amizade que nos une, queremos explicar detalladamente a nosa posición
en relación á solicitude de firma do comunicado
en defensa da profesión da arqueoloxía en Galicia. Escribimos
nunha múltiple condición: como prehistoriadores/arqueólogos, pero
tamén como docentes nunha escola de conservadores restauradores con
especialización en arqueoloxía. Ademais, tamén na dobre figura,
bastante infrecuente, de prehistoriador e conservador de arqueoloxía,
e mesmo desde a presidencia dunha asociación profesional de
conservadores (ACRE). Todas esas condicións complican pero
enriquecen a nosa opinión, nun cúmulo de matices argumentais
difíciles de ordenar. Tentarémolo.
Un
de nós asinou o comunicado e o outro non, pero iso resulta bastante
pouco relevante. En realidade o debate non é a resposta senón a
pregunta tal e como está exposta, que nos deixa unha única e
insuficiente alternativa (si ou non). Ambos poderiamos asinalo, ou
ambos non: esa é a nosa postura compartida respecto dos documentos.
Por unha banda, temos a sensación de que deberiamos asinalo, porque
sentímonos tamén arqueólogos e porque nos solidarizamos e
comprendemos as reivindicacións expresadas. A outra sensación
compartida é de incomodidade e desasosego pola profesión de
conservador restaurador de arqueoloxía, á que representamos e que
nos permite non só vivir, senón -e iso é raro- sentirnos
socialmente útiles. Desde ese punto de vista, non poderiamos asinar
unha reivindicación que deixa fóra algúns aspectos que
consideramos esenciais. E desde logo non podemos facelo sen emitir
polo menos unha queixa, unha aclaración, esta carta.
En
primeira instancia, queremos manifestar que, a pesar de que o
comunicado é un documento estritamente reivindicativo, probablemente
faltoulle debate e diálogo previo, de maneira que queda demasiado
curto e resulta pouco pedagóxico. Na nosa persoal visión, o
arqueólogo é moito máis que un descubridor, un xerador dun
patrimonio antes descoñecido e agora desvelado e entregado á
sociedade á que pertence en último termo. Esa condición impón ao
profesional outra inmediata: asumir a responsabilidade da súa
protección e transmisión completa ás xeracións futuras. O
arqueólogo perdeu a súa liberdade, está atrapado nesa dobre
responsabilidade de descubridor e coidador. O primeiro encargo é
incuestionable; sobre o segundo queremos deternos máis longamente.
Nun
artigo xa antigo, de gran influencia persoal para nós, Lipe (1974)
indicaba a complexidade que a tarefa da protección impón ao
arqueólogo: “these require archaeologists to become involved in
all aspects of archaeological resource management, not just in the
exploitive aspect”. Quizá inspirado por pensadores como Lipe,
o primeiro artigo do código
ético da Society for American Archaeology indica que:
“The archaeological record, that is, in situ archaeological
material and sites, archaeological collections, records and reports,
is irreplaceable. It is the responsibility of all archaeologists to
work for the long-term conservation and protection of the
archaeological record by practicing and promoting stewardship of the
archaeological record. Stewards are both caretakers of and advocates
for the archaeological record for the benefit of all people; as they
investigate and interpret the record, they should use the specialized
knowledge they gain to promote public understanding and support for
its long-term preservation”.
Gustaríanos
saber se os arqueólogos, sexan os promotores ou os asinantes do
comunicado, ou calquera que se autodefina como “arqueólogo”
asumiría como propia esa esixencia, e se serían capaces de poñela
en práctica. Sen pretender ser excesivamente acres, a nosa
experiencia profesional e persoal indica unha escasa preparación en
asuntos vencellados á preservación do soporte material sobre o que
se constrúe o patrimonio e a historia. E máis grave que todo iso,
unha preocupante falta de interese por esa carencia, o que debe ser
cualificado como unha falta de atención ética e máis aínda, como
unha irresponsabilidade cara a un patrimonio que nos pertence a
todos.
Aínda
que se mencionou xa, queremos incidir tamén nunha variable relevante
que non percibimos no comunicado nin nos seus anexos. E nese contexto
recomendamos encarecidamente ler a “Declaración
de Faro”. Trátase dun documento de extraordinario interese,
que discute as estratexias a medio prazo relativas á xestión do
patrimonio cultural, por exemplo recoñecendo que “los derechos
referentes al patrimonio cultural son inherentes al derecho a tomar
parte en la vida cultural, consagrado en la Declaración Universal
de Derechos Humanos”, ou o obxectivo insoslaiable da
“conservación del patrimonio cultural y de su uso sostenible es
el desarrollo de las personas y la calidad de vida”.
A
nosa visión das profesións que se ocupan do patrimonio coincide
plenamente co espírito dese documento. Por desgraza esa visión non
aparece no comunicado. Gustaríanos ler que o patrimonio arqueolóxico
é un ben social comunitario, e que a súa valoración e protección
é a primeira das necesidades (éticas, non alimenticias) dos
arqueólogos galegos. Máis aínda, e paradoxalmente, entendemos que
só a mellora do recoñecemento social do patrimonio e a
participación cidadá na súa xestión permitirannos sobrevivir, aos
arqueólogos e resto de profesións do patrimonio.
Xa
rematando, unha indicación sobre as necesidades de cooperación
entre todas as profesións involucradas nesta inxente tarefa. De
maneira supoñemos inconsciente, o comunicado mestura conceptos como
“arqueólogo” ou “arqueoloxía”, “profesionais da
arqueoloxía” ou “actividade arqueolóxica”, entre outros.
Parece que esa confusión conceptual pretende inxenuamente unha
reserva de actividade sobre un tipo de patrimonio determinado para
unha única titulación, co que obviamente estamos en desacordo.
¿Debatemos que é a arqueoloxía e o arqueólogo? Cando se fala de
“arqueoloxía galega”, ¿fálase dunha tipoloxía patrimonial ou
dunha actividade profesional?¿Que é, que fai, un “profesional da
arqueoloxía”?, ¿Quen son eses profesionais?.
Os
lectores desta carta coñecen as demandas relativas á competencia do
conservador restaurador (de arqueoloxía), que algún de nós
reivindicou longamente. O Título Superior en CR é unha titulación
especialista de 240 ECTS (ou sexa, un grao universitario), cunha
formación interdisciplinar que inclúe boa cantidade de créditos
sobre historia, prehistoria, etnoloxía, entre outras formacións
complementarias que entendemos enriquecen a visión e competencias do
futuro profesional
(http://www.xunta.gal/dog/Publicados/2012/20120417/AnuncioG0164-110412-0005_gl.pdf).
Esas competencias non se reflectiron nun adecuado
tratamento na lexislación ou na actividade real: todos coñecedes a
escasa penetración dos titulados da ESCRBCG na “actividade
arqueolóxica”. Paradoxalmente, vós mesmos propoñedes que “o
profesional ten coñecementos suficientes de medicina e está
habilitado para o exercicio da medicina. Pois, o mesmo queremos os
arqueólogos; nin máis, nin menos”. Apuntámonos a frase e
lembrarémosvola en canto teñamos oportunidade.
Por
iso tamén o comunicado quédasenos curto, porque ignora a técnicos
tan próximos a vós, tan imprescindibles. Os conservadores
restauradores só pretenden / pretendemos ser considerados, ser
visibles e útiles. Retomando as ideas iniciais, cremos na
interdisciplinaridade porque entendemos que o patrimonio arqueolóxico
pertence a toda a sociedade e merece a pena desenvolver unha
actividade impecable sobre el. Entendemos que entre todos podemos
facer un traballo mellor: non só vivir do patrimonio arqueolóxico,
senón con el, favorecendo a súa perduración e recoñecemento. Como
indicamos nun escrito recente, cremos que hai “un espacio de
acuerdo en el que debemos trabajar todas las disciplinas, con todas
las fuerzas de las que seamos capaces. Una idea fuerza que permita
construir en las sociedades su propio concepto de patrimonio, el que
sea y con los desajustes que sean. Sólo a partir de ese aprecio
podremos debatir junto con ellas los matices, los sutiles desacuerdos
que renovarán nuestro pensamiento conjunto”.
Resumindo,
consideramos que os documentos propostos crean unha arriscada
confusión conceptual sobre o que é ou debe ser a “arqueoloxía”
como disciplina e os “arqueólogos” como profesión, pero
ignorando que a clave de todo debe ser o “patrimonio arqueolóxico”
e a sociedade á que pertence e á que nos debemos. Os documentos
mesturan cuestións moi diversas e complexas: académicas,
científicas, empresariais, laborais, de xestión... pero nese
maremagnum faise obviamente imposible abordar o fondo da
problemática. E, por encima, parece que se achega como hipotética e
practicamente única solución unha perigosa tendencia excluínte. Se
só falamos de titulacións habilitantes pero esquecemos mencionar a
ética e os criterios de calidade nas intervencións estaremos a caer
nun corporativismo mal entendido. Se nin sequera se alude aos
gravísimos problemas históricos da protección e xestión do
patrimonio arqueolóxico en Galicia, debemos entender que iso en
realidade non lles importa aos que se chaman “arqueólogos”,
porque consideran que esa tarefa non lles compete. Sabemos que non é
así, e de aí esta carta, pero crer que a mera creación dun grao en
arqueoloxía solucionaría eses problemas históricos parécenos
cando menos inxenuo. Por suposto, compartimos a preocupación e o
interese pola mellora na formación en arqueoloxía e pola
lexislación que regula a actividade arqueolóxica, e amosámonos
dispostos a debater e colaborar na súa mellora. Pero este documento
confírmanos unha vez máis que segue existindo, máis ou menos
inconsciente pero igualmente perigosa, unha certa concepción da
“arqueoloxía” que ignora unha e outra vez á “conservación de
arqueoloxía”.
No
fondo e moi preocupante, parece que se contempla o patrimonio
arqueolóxico como unha reserva exclusiva de traballo, non como unha
oportunidade para mellorar o país. Corrixindo eses principios
estaremos nun punto óptimo para empezar a construír un futuro
mellor para o patrimonio, de acordo co pensamento social. Só despois
poderemos falar de competencias e límites, esperemos que baseados na
cooperación. Para ambos debates esperámosvos.
Fernando
Carrera Ramirez e Álvaro Arizaga Castro
Escola Superior de Conservación e Restauración de Bens Culturais de Galicia
REFERENCIAS:
Lipe, W.D., 1974: “A Conservation Model for American Archaeology”.
The Kiva 39 (3-4): 213-245.
